ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΕΛΛΕΙΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ (ADHD)

ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΛΛΕΙΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ:

Πρόκειται για μία από τις περισσότερο μελετημένες και τεκμηριωμένες νευροβιολογικές διαταραχές και αποτελεί τη συχνότερη παιδοψυχιατρικδιάγνωση στη σχολική ηλικία. Εμφανίζεται στο 3-7% των παιδιών από τα οποία το 60% θα έχουν συμπτώματα και στην ενήλικη ζωή . Είναι 3ή 4 φορές συχνότερη στα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια που πιθανά παραπέμπονται λιγότερο συχνά στους ειδικούς καθώς έχουνε πιο αθόρυβη συμπτωματολογία. Σε μια τάξη 25 με 30 μαθητών, η ερευνά υποστηρίζει ότι 2 από αυτούς θα έχουν συμπτώματα Δ.Ε.Π.Υ. Παρά το γεγονός ότι είναι η συχνότερη παιδοψυχιατρική διαταραχή και εκδηλώνεται σε όλες τις εθνότητες , φυλετικές ομάδες και κοινωνικές τάξεις, δεν αναγνωρίζεται ούτε είναι αποδεκτή από όλες τις επιστημονικές τάσεις. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μην υπάρχει έγκαιρη ανίχνευση και διάγνωση σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα.
Πιο συγκεκριμένα η ελλειμματική προσοχή είναι ένα σύνδρομο που σχετίζεται με την μνήμη και τον έλεγχο απέναντι σε ενστικτώδεις κινήσεις. Το παιδί με σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί στο παιχνίδι η στο μάθημα. Η προσοχή του αποσπάται από οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του. Μπορεί να αφαιρείται συχνά και να σκέφτεται πράγματα που του έρχονται στο μυαλό εκείνη την στιγμή. Μερικές φορές δεν μπορεί να ξεχωρίσει τα σημαντικά πράγματα από τα ασήμαντα και πετάγεται για κάθε λεπτομέρεια. Εάν κάτι του τραβήξει πολύ το ενδιαφέρον, θα είναι πολύ δύσκολο ύστερα να συγκεντρωθεί σε κάτι άλλο. Η ελλειμματική προσοχή μπορεί να εμφανίζεται και με υπερκινητικότητα η παρορμητικότητα. Ο όρος ADHD που χρησιμοποιούμε πολύ συχνά είναι το γνωστό Σύνδρομο Ελλειμματικής Προσοχής και υπερκινητικότητας (Attention deficit hyperactivity Disorder) και έχει να κάνει με τις αποδιοργανωτικές συμπεριφορές ενός παιδιού. Κύρια χαρακτηριστικά που εμφανίζει ένα παιδί με ADHD είναι κινητικότητα, μειωμένη προσοχή, παρορμητικότητα, απουσία αυτοέλεγχου και δυσκολία στην ολοκλήρωση εργασιών. Η υπερκινητικότητα είναι εμφανής κυρίως σε ευκίνητα και δραστήρια παιδιά, τα οποία βρίσκονται σε υπερβολική υπερένταση διαταράσσουν την πειθαρχεία και δεν μπορούν να κρατήσουν την σειρά πραμάτων που εκτελούνται στο σπίτι είτε στο σχολείο. Πολλά παιδιά πέρα από την υπερκινητικότητα μπορεί να παρουσιάζουν και παρορμητικότητα. Σε αυτή την περίπτωση τα παιδιά δυσκολεύονται να οργανώσουν τις σκέψεις τους και να προβλέψουν τις συνέπειες των πράξεων τους. Τους χαρακτηρίζει η αυθορμητικότητα και αν τους έρθει κάτι στο μυαλό το πραγματοποιούν. Είναι παιδιά χωρίς φρένα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι σκέφτονται σε βήματα η το ότι δεν μπορούν να ξεχωρίζουν το σημαντικό από το ασήμαντο.

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ:

Η ΔΠ παρουσιάζει δύο επίπεδα συμπτωματολογίας , τα πρωτογενή και τα δευτερογενή. Στο δευτερογενές επίπεδο συμπτωματολογίας ανήκουν οι ψυχολογικές καταστάσεις και η αντιμετώπιση του παιδιού. Όσον αφορά το πρωτογενές επίπεδο οι επιστήμονες συμφωνούν ότι ανήκουν τρία βασικά χαρακτηριστικά:

1. απροσεξία
2. παρορμητικότητα
3. υπερκινητικότητα

Τώρα θα δούμε τι χαρακτηρίζει καθένα απ' αυτά τα συμπτώματα.
Απροσεξία:
· Η εύκολη διάσπαση της προσοχής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το παιδί να μην ολοκληρώνει πράγματα που ήδη γνωρίζει.
· Η επίμονη ενασχόληση του παιδιού με την ύπαρξη εξωτερικών ή εσωτερικών ερεθισμάτων. Αυτό το κάνει να εγκαταλείπει γρήγορα την εργασία με την οποία έχει ήδη καταπιαστεί.
· Η αδυναμία κατάκτησης του μηχανισμού της μάθησης εξαιτίας της έλλειψης συγκέντρωσης. Εξαιτίας αυτού, η ανάγνωση, η γραφή, η ορθογραφία και η αφήγηση βρίσκονται σε πολύ χαμηλό επίπεδο.
· Η ανωριμότητα των κοινωνικών δεξιοτήτων. Οι κοινωνικές δεξιότητες (αδυναμία διαλόγου, συμμετοχή σε ομαδικά παιχνίδια, επίγνωση των κοινωνικών ορίων, σωστή συμπεριφορά) χαρακτηρίζονται ως ανώριμες.
· Αδυναμία εκτέλεσης περισσότερων από μία διαδοχικών εντολών.
Παρορμητικότητα:
· Η έναρξη μιας απάντησης του παιδιού προτού ολοκληρωθεί η ερώτηση. Επιπλέον, πολλές φορές το παιδί συμμετέχει σε συζητήσεις που δεν το αφορούν, με αποτέλεσμα οι αντιδράσεις στη συμπεριφορά του να θεωρούνται παρορμητικές.
· Η έλλειψη κατανόησης του πραγματολογικού επιπέδου στο λόγο. Αρκετές φορές το παιδί, λόγω της παρορμητικότητάς του δεν αντιλαμβάνεται την έννοια του υπονοούμενου, με αποτέλεσμα να παρερμηνεύονται προθέσεις των άλλων και έτσι να γίνεται επιθετικό στο σχολείο και στις ομαδικές συναθροίσεις.
· Η έλλειψη πειθαρχίας. Η διάσπαση προσοχής δημιουργεί πολύ συχνά την εικόνα παιδιών χωρίς πειθαρχία, τα οποία εκδηλώνουν θυμό και άρνηση προς το σχολείο και το ομαδικό παιχνίδι.
Υπερκινητικότητα:
· Η αδυναμία του παιδιού να μείνει στο ίδιο μέρος για πολλή ώρα. Η παραμονή στο ίδιο μέρος προκαλεί έντονη ανησυχία, νευρικότητα, ενόχληση προς τους άλλους, επικοινωνία με το διπλανό του ή ακόμα και με τον ίδιο του τον εαυτό.
· Η δυσκολία της αδρής και / ή λεπτής κινητικότητας. Το παιδί παρουσιάζει μικρή έως και μεγάλη δυσκολία. Οι κινήσεις και το βάδισμα είναι αδέξιες, η λεπτή κινητικότητα χαρακτηρίζεται από νευρικότητα και από αδυναμία στο συντονισμό των κινήσεων για γραφή και για λεπτές κατασκευές.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ :

Η διάσπαση προσοχής καθιστά τα παιδιά ανίκανα να συγκεντρωθούν και να επιτελέσουν καθήκοντα που απαιτούν προσήλωση προσοχής. Κατά συνέπεια παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες και η εν γένει συμπεριφορά τους τα καθιστά ανεπιθύμητα από τα υπόλοιπα μέλη της μαθητικής κοινότητας. Παρουσιάζουν γρήγορες και ξαφνικές αλλαγές της ψυχικής διάθεσης και έλλειψη αναστολών στις κοινωνικές σχέσεις. Οι σχέσεις τους με τους ενηλίκους χαρακτηρίζονται από έλλειψη τυπικότητας , ενώ δεν είναι αγαπητά στα υπόλοιπα παιδιά και μπορεί να απομονώνονται. Αυτή η αίσθηση απόρριψης από τους συνομήλικους έχει σαν αποτέλεσμα τη διαταραχή της συναισθηματικής τους ισορροπίας.

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ:

Χωρίς έγκαιρη αντιμετώπιση, η ΔΕΠΥ οδηγεί σε σημαντικά προβλήματα, καθώς έχει μακροχρόνιες επιδράσεις που εμποδίζουν την προσαρμογή στις απαιτήσεις της ενήλικης ζωής. Όλα αυτά γίνονται ακόμα πιο δύσκολα όταν συνυπάρχουν και άλλα προβλήματα αφού στα περισσότερα παιδιά η ΔΕΠΥ εμφανίζεται μαζί με πλήθος άλλων διαταραχών (συννοσηρότητα) που περιπλέκονται με την εξέλιξη και τη θεραπεία της. Τέτοιες συννοσηρές διαταραχές είναι οι ειδικές μαθησιακές διαταραχές (δυσλεξία, δυσορθογραφία), οι ειδικές , οι διαταραχές εναντιωματικής συμπεριφοράς και διαγωγής, οι ειδικέςαναπτυξιακές διαταραχές (λόγου, συντονισμού των κινήσεων) . Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της ΔΕΠΥ πρεπει να προηγηθεί εκτεταμένη και πολύπλευρη διαγνωστική αξιολόγηση του παιδιού και της οικογένειας του από εξειδικευμένη παιδοψυχιατρική διεπιστημονική ομάδα, ιδιαίτερα αν συνυπάρχουν και άλλα συναισθηματικά ή μαθησιακά προβλήματα ή διαταραχές της συμπεριφοράς. Με τον τρόπο αυτό εξατομικεύονται οι στρατηγικές θεραπείας που ταιριάζουν στην κάθε περίπτωση. Το αποτελεσματικότερο πρόγραμμα θεραπείας είναι ο συντονισμός θεραπευτικών προσεγγίσεων, που δρουν από κοινού υποστηρίζοντας η μία την άλλη. Ένα τέτοιο ολοκληρωμένο πρόγραμμα μπορεί να περιλαμβάνει συνεδρίες ψυχοεκπαίδευσης γονέων και παιδιών, ειδικές τεχνικές συμπεριφορικής θεραπείας για τη βελτίωση της διασπαστικής συμπεριφοράς και των κοινωνικών δεξιοτήτων, φαρμακευτική αντιμετώπιση των συμπτωμάτων, συστηματική συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς του παιδιού, οικογενειακή ή /και ατομική ψυχοθεραπεία ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τη συννοσηρότητα της κάθε περίπτωσης.
Η αντιμετώπιση της διάσπασης προσοχής αποτελεί μια πολύπλευρη διαδικασία στην οποία πρέπει να συμβάλλει μία ολόκληρη διεπιστημονική ομάδα, στην οποία περιλαμβάνονται: παιδοψυχίατροι, λογοθεραπευτές, δάσκαλοι. Οι συμπεριφοριστικές κατευθύνσεις, η συμβουλευτική προσέγγιση και σε σπάνιες περιπτώσεις η χρήση φαρμακευτικής αγωγής αποτελούν το κλειδί της καλής πρόγνωσης και ελέγχου της ελλειμματικής προσοχης. Αν και εξαρτάται από το βαθμό του προβλήματος τα προγνωστικά είναι συνήθως καλά, αν υπάρχει έγκαιρη παρέμβαση.

Αντιμετώπιση στο σπίτι

1.Το περιβάλλον μέσα στο σπίτι πρέπει να είναι οργανωμένο και τακτοποιημένο. Το παιδί είναι καλό να ξέρει ότι κάθε πράγμα έχει τη θέση του και ότι εκεί θα το αναζητήσει αλλά και θα το επιστρέψει. Πρέπει να δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στο χώρο όπου μελετά το παιδί.
2. Πρέπει να μένουμε σε κάθε περίπτωση πιστοί στο πρόγραμμα. Π.χ. πλένουμε τα δόντια μετά το φαγητό και ύστερα βλέπουμε τηλεόραση.
3. Προσπαθούμε να δίνουμε ξεκάθαρες εντολές στο παιδί επιβάλλοντας συγκεκριμένους κανόνες. Π.χ. πέταξε το κυπελλάκι από το γιαουρτάκι μόλις τελειώσεις στο καλάθι των αχρήστων.
4. Επιδιώκουμε ώστε κατά τη διάρκεια της ημέρας να υπάρχει σωστή εξισορρόπηση μεταξύ ερεθισμάτων και στατικής απασχόλησης.
5. Είναι σημαντική η εξασφάλιση στο παιδί περιόδων κινητικής εκτόνωσης αλλά και δυνατοτήτων συγκέντρωσης πολλές φορές τη μέρα για 10-15 λεπτά προτρέποντάς το να ασχοληθεί με στατικές δραστηριότητες, όπως διάβασμα βιβλίων, ζωγραφική, κατασκευές, επιτραπέζια, παιχνίδια σκέψης.
6. Καλό θα ήταν να κρατάμε πάντα θετική στάση απέναντι σε κάθε προσπάθεια του κι όχι μόνο απέναντι στα σπουδαία επιτεύγματα. Αντιμετωπίζουμε όχι μόνο λεκτικά την επιτυχία του αλλά και με εκδηλώσεις τρυφερότητας, όπως φιλιά, χάδια, αγκαλιές, χαμόγελα, βλέμματα επιδοκιμασίας, καθώς όλα αυτά τονώνουν την αυτοπεποίθηση του παιδιού.
7. Η επιβράβευση παίζει σημαντικό ρόλο γι’ αυτό καλό θα ήταν να του λέμε «μπράβο» για τα κατορθώματα του ακόμα και για μια ζωγραφιά ή ένα πάζλ που έφτιαξε
8. Η μελέτη του παιδιού πρέπει να οργανώνεται. Δεν έχει τόση σημασία να είμαστε δίπλα του όταν διαβάζει όσο το να οργανώνουμε τις εργασίες που πρέπει να ολοκληρώσει μία-μία ακολουθώντας μια συγκεκριμένη σειρά.
9. Έχουμε ρεαλιστικές προσδοκίες. Περιμένουμε τα ανάλογα αποτελέσματα από το παιδί και δεν βάζουμε ψηλά τον πήχη έτσι ώστε να μην απογοητευόμαστε τόσο εμείς όσο και το ίδιο.

Αντιμετώπιση στο σχολείο:

Ο πρώτος άξονας για τη διάγνωση συμπτωμάτων είναι η οικογένεια. Ο δεύτερος, όμως, είναι το σχολείο. Ρωτάμε το δάσκαλο και δίνουμε προσοχή αν κάνει παρατηρήσεις ότι το παιδί:

- δεν προσέχει την ώρα του μαθήματος
- φλυαρεί ακατάπαυστα την ώρα του μαθήματος
- δεν ακούει τον άλλον όταν μιλάει
- διακόπτει το μάθημα για να πει κάτι άσχετο
ü σηκώνεται από τη θέση του και τριγυρίζει στο χώρο
- ενοχλεί τους συμμαθητές του
- οι εργασίες του είναι απρόσεκτες και ημιτελείς
- έχει την τάση να διακινδυνεύει χωρίς να υπολογίζει τις συνέπειες
- δεν περιμένει τη σειρά του σε ομαδικές εργασίες.

Σε περίπτωση οι γονείς υποψιάζονται ότι το παιδί έχει πρόβλημα συγκέντρωσης στο μάθημα ή έχει γίνει διάγνωση για διάσπαση προσοχής, είναι σημαντικό να ενημερώνουν το δάσκαλο ζητώντας τη συνεργασία του έτσι ώστε το περιβάλλον της τάξης να είναι ενισχυτικό γι’ αυτό. Είναι καλό, για παράδειγμα, να έχει καλή οπτική θέση στην τάξη και κατά προτίμηση η θέση του να είναι κοντά στο δάσκαλο και μακριά από παράθυρο. Ο δάσκαλος θα πρέπει να παροτρύνει την προσπάθειά του και να του αναθέτει διάφορες απλές αρμοδιότητες δίνοντάς του έτσι κίνητρα, π.χ. μοίρασε τις φωτοτυπίες στα παιδιά ή καθάρισε τον πίνακα.

ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΑ:

H αναζήτηση της αιτίας της Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής με ή χωρίς Υπερκινητικότητα περιπλέκεται, εξαιτίας της ετερογένειας της κλινικής εικόνας των παιδιών που έχουν λάβει τη διάγνωση της διαταραχής αυτής. Κάθε παράγοντας που φαίνεται να σχετίζεται με κάποιο τρόπο με την εκδήλωση του συνδρόμου μπορεί, τελικά, να συνδεθεί μόνο με ένα μικρό αριθμό των ατόμων που φέρουν τη διάγνωση της διαταραχής. Συνεπώς, δεν μπορούμε να μιλάμε για μια και μοναδική αιτία, που μπορεί να ευθύνεται για την εκδήλωση του συγκεκριμένου συνδρόμου, αλλά μάλλον θα ήταν συνετό να θεωρούμε ότι μια ομάδα αιτιολογικών παραγόντων και ο μεταξύ τους συνδυασμός συμβάλλει στην αξιοσημείωτη ποικιλομορφία, που παρατηρείται στην έκφραση της Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής με ή χωρίς Υπερκινητικότητα. Το ADHD σύμφωνα με τις διάφορες απόψεις που επικρατούν μπορεί να προέρχεται από βιολογικούς παράγοντες όπως η έλλειψη οξυγόνου, ο τραυματισμός του εγκέφαλου(που μπορεί να δημιουργήσει κάθε είδους εγκεφαλική βλάβη), η μόλυνση του κεντρικού νευρικού συστήματος και η επιληψία. Ακόμα, σημαντικά στην ανάπτυξη της υπερκινητικότητας μπορούν να συμβάλλουν και περιβαλλοντικοί παράγοντες, δηλαδή αρνητικό κλίμα στο περιβάλλον τόσο της οικογένειας όσο και στο σχολείο.

ΠΟΡΕΙΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣ:

Παρότι πολλά παιδιά, ιδιαίτερα της προσχολικής ηλικίας, θεωρούνται από τους γονείς τους υπερδραστήρια και απρόσεκτα, η πλειονότητα αυτών των παιδιών διέρχεται ένα φυσιολογικό αναπτυξιακό στάδιο, το οποίο δε θα οδηγήσει στην επίμονη συμπτωματολογία της Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής με ή χωρίς Υπερκινητικότητα. Από την άλλη πλευρά, όμως, τα περισσότερα παιδιά που όντως αναπτύσσουν αυτήν τη διαταραχή εμφανίζονται υπερδραστήρια και εκδηλώνουν ασταθή συμπεριφορά από πολύ νωρίς στη ζωή τους. Ακόμα και από την ηλικία του 1.5 έτους, δείγματα υπερκινητικότητας (π.χ. το να «κινείται πολύ κατά την διάρκεια του ύπνου») έχουν αναφερθεί και ακολουθούνται από την εμφάνιση συμπεριφορών όπως το να «έχει δυσκολία να παίξει ήσυχα» και το να «σκαρφαλώνει / τρέχει αδιάκοπα» στην ηλικία των 3 ετών. Η ανικανοποίητη περιέργειά τους και το γεμάτο ενέργεια και δράση παιχνίδι τους κάνουν τα μέτρα προστασίας απαραίτητα για να αποφευχθούν πιθανά τραγικά επακόλουθα, όπως η δηλητηρίαση, τα ατυχήματα (π.χ. το πέσιμο από σκάλες, από παράθυρα ή μπαλκόνια). Αν και τα χρόνια της προσχολικής περιόδου οι γονείς των παιδιών με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής με ή χωρίς Υπερκινητικότητα κατακλύζονται από άγχος, τα προβλήματα γίνονται σοβαρότερα όταν τα παιδιά ξεκινούν το σχολείο και ξαφνικά καλούνται να παραμείνουν καθισμένα στην καρέκλα τους για περισσότερη ώρα, να ολοκληρώσουν μόνα τους κάποιο έργο που τους έχει ζητηθεί και να διαπραγματευθούν με τους συνομηλίκους τους στη σχολική αυλή. Επομένως, αν και τα προβλήματα που σχετίζονται με την ελλειμματική προσοχή συνήθως έπονται της υπερκινητικότητα, ωστόσο, είναι πιθανό να είναι παρόντα και νωρίτερα, αλλά να μην αναφέρονται πριν το παιδί ξεκινήσει το σχολείο, γιατί μόνο τότε αρχίζουν να τίθενται οι ανάλογες απαιτήσεις για συγκέντρωση και εστίαση της προσοχής .

ΨΥΧΟ-ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Το παιδιά με Δ.Ε.Π/Υ παρουσιάζει πολλές αντιφατικές μορφές συμπεριφοράς και μεγάλη αστάθεια στη διάθεση του. Το άλλοτε χαρούμενο, πρόθυμο και παρ’ όλες τις δυσκολίες εύθυμο παιδί μεταμορφώνεται εντελώς σε ένα ευέξαπτο, επιθετικό, καταστροφικό και με έντονο αρνητικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να μην έχουν καλές σχέσεις με τους συνομηλίκους τους και να βιώνουν έντονα το αίσθημα τη μοναξιάς. Ο ανασταλτικός έλεγχος των συναισθηματικών τους αντιδράσεων είναι μάλλον περιορισμένος και έτσι τελείως ασήμαντα εμπόδια μπορούν να πυροδοτήσουν ξαφνικά και βίαια ξεσπάσματα οργής, ενώ οι αγχογόνες καταστάσεις μπορεί να επιφέρουν αιφνίδιες κρίσεις πανικού. Αυτό το μοτίβο συμπεριφοράς είναι πάρα πολύ έκδηλο στον πρώτο χρόνο της φοίτησης του παιδιού στο σχολείο και εμφανίζεται σε ποσοστό 1% ως 2% των παιδιών. Έχει δύστροπη συμπεριφορά και ότι βάζει στο μυαλό του θέλει να το πραγματοποιήσει αμέσως. Αν όμως βρει κάποια δυσκολία τα παρατάει πολύ εύκολα και η διάθεση του χάνεται αμέσως. Όσα του προκαλούν δυσφορία τα σχολιάζει έντονα, τα επικρίνει και χρησιμοποιεί άσχημες κουβέντες γι αυτά. Στο παιχνίδι δημιουργεί τους δικούς του κανόνες και αν κανείς του πάει κόντρα δεν διστάζει να ασκήσει και σωματική βία. Όλα αυτά τον οδηγούν στην παρουσίαση μιας μη επιθυμητής και αντικοινωνικής συμπεριφορά που πολλές φορές αγγίζει τα σύνορα της παραβατικότητας. Οι συμπεριφορές αυτές είναι κάτι το οποίο δεν θέλει να επιδεικνύει αλλά δεν μπορεί να τις ελέγξει και άθελα του εκδηλώνονται
Όλη αυτή η σύγκρουση που πραγματοποιείται μέσα του, το έντονο αίσθημα του φόβου για αποτυχία τον καθιστούν αδύναμο να αντιδράσει Του δημιουργείται η αίσθηση του άγχους και κατακλύζεται από συναισθήματα απογοήτευσης, αρνητισμού και ανασφάλειας, τα οποία μπορούν να εκδηλωθούν με τη μορφή νευρωσικών διαταραχών. Πολλές φορές το έντονο άγχος του, τον οδηγεί σε τάσεις φυγής, ενώ όλα αυτά τα έντονα συναισθήματα μπορούν να οδηγήσουν σε κατάθλιψη, η οποία μπορεί να πάρει τη μορφή ασθένειας(προσβολές πανικού,φοβίες). Τα κηρύγματα και οι επιπλήξεις των άλλων του προκαλούν έντονο ψυχικό πόνο, ανησυχία και τον αποθαρρύνουν στην μετέπειτα πορεία του. Τέλος πρέπει να πούμε ότι παρουσιάζει χαμηλή αυτοεκτίμηση και αντιμετωπίζει προβλήματα κρίσης ταυτότητας λόγω των ψυχικών και συμπεριφορικών συγκρούσεων που τον διακατέχουν και της αρνητικής εικόνας που οι άλλοι έχουν σχηματίσει γι αυτό.